BÙI THỊ XUÂN

Bùi Thị Xuân (? – 1802) không rõ năm sinh, quê xã Bình Phú, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định, nữ tướng thời Tây Sơn.

Tiểu sử

Bà là vợ danh tướng Trần Quang Diệu, cháu thái sư Bùi Đắc Tuyên. Từ nhỏ bà đã học võ với đô thống Ngô Mạnh. Chuyện kể rằng, trên đường đến Tây Sơn tụ nghĩa Trần Quang Diệu đã gặp một con cọp dữ giữa đường. Bùi Thị Xuân đi qua đã xông vào cứu trợ. Gia đình họ Bùi mến phục Trần Quang Diệu, mời về nhà, ít lâu sau hai người nên nghĩa vợ chồng. Bà cùng Trần Quang Diệu tham gia phong trào Tây Sơn rất sớm và nhờ có tài nghệ binh bị, chiến thuật và lòng dũng cảm, bà đã lập được nhiều chiến công. Bà có tiếng là giỏi tài luyện voi chiến và đóng góp nhiều vào các chiến thắng của quân Tây Sơn. Bà là một trong Tây Sơn ngũ phụng thư.

Thừa lúc đại quân Tây Sơn tập trung vây đánh thành Quy Nhơn, nhân có gió mùa đông bắc, Nguyễn Ánh cho một đạo quân ra tập kích Phú Xuân. Phò mã Nguyễn Văn Trị đóng quân ở núi Linh Thái không ngăn nổi quân Nguyễn do Lê Văn Duyệt chỉ huy đổ bộ chiếm cửa Tư Dung. Vua Cảnh Thịnh phải đích thân đem binh ra đánh, nhưng bị thua, phải chạy ra Nghệ An, Phú Xuân rơi vào tay quân Nguyễn.

Dừng lại Nghệ An, vua Cảnh Thịnh hội quân bốn trấn miền Bắc, cử em là Nguyễn Quang Thùy cùng bà Bùi Thị Xuân tiến quân vào Quảng Bình đẩy đánh quân Nguyễn. Trận chiến lũy Trấn Ninh và Đâu Mâu rất quyết liệt, chưa phân thắng bại thì thủy quân Nguyễn đánh tan thủy quân Tây Sơn trên sông Gianh, kéo theo sự đầu hàng của một tướng Tây Sơn khác ở lũy Động Hải, quân Tây Sơn đánh ở Trấn Ninh nghe tin thua trận, hoảng sợ tan vỡ.

Bà Bùi Thị Xuân phải cùng một số quân trung thành chạy về Nghệ An. Bà cùng chồng là Trần Quang Diệu bị quân Nguyễn bắt ở huyện Thanh Chương tỉnh Nghệ An. Chồng bà bị vua quan nhà Nguyễn xử tội lột da[1] còn bà cùng con gái độc nhất 15 tuổi bị xử voi giầy.

Cái chết

Giáo sĩ De la Bissachère mục kích vụ hành hình dã man này, đã kể lại trong cuốn ký sự "Relation sur le Tonkin et la Cochinchine" xuất bản năm 1802: Bùi Thị Xuân không đổi sắc, tiến đến trước con voi như chọc tức nó. Mấy võ quan ra lệnh bắt bà quỳ xuống. Bà cứ thản nhiên tiến bước. Voi lùi lại. Lính cầm dáo thọc vào đùi voi, con vật đau xông lên giương vòi quắp lấy bà, tung lên trời. Bùi Thị Xuân tắt thở rồi chúng lấy dao cắt lấy tim gan và thịt ở cánh tay, chia nhau ăn sống, ý chừng muốn được dũng mãnh như bà...